Zo Kunt U AI Toepassen in Uw Gemeente: Praktijkgids 2025

AI toepassen is geen toekomstmuziek meer – 75% van de Nederlandse gemeenten gebruikt momenteel al artificiële intelligentie in hun dagelijkse werkzaamheden. Experts voorspellen dat uiteindelijk 40% van de huidige werkuren door AI zal worden uitgevoerd, wat deze technologie tot de vijfde industriële revolutie maakt.

Wat nog veelzeggender is: maar liefst 92% van de gemeentelijke leiders ziet AI als middel om efficiënter te werken, terwijl 85% gelooft dat het de dienstverlening kan verbeteren. Ondanks deze positieve houding worstelen veel gemeenten met de vraag hoe ze AI professioneel kunnen implementeren. Bovendien komt er nieuwe regelgeving aan – de Europese AI Act treedt in augustus 2024 in werking, waardoor gemeenten tot augustus 2026 hebben om volledig te voldoen aan nieuwe vereisten.

In deze praktijkgids laten we zien hoe je artificiële intelligentie kunt toepassen in jouw gemeente. We behandelen niet alleen praktische toepassingen, maar ook hoe je kunt voldoen aan de nieuwe AI regelgeving. Daarom is deze gids essentieel voor gemeenten die willen begrijpen hoe ze AI kunnen toepassen in hun bedrijfsvoering, zonder daarbij transparantie en ethische overwegingen uit het oog te verliezen – iets wat volgens 24% van de gemeentesecretarissen een groot risico vormt.

Stap-voor-stap AI toepassen in uw gemeente

De implementatie van AI in uw gemeente vereist een doordachte aanpak. Uit onderzoek blijkt dat 38% van de gemeenten al AI-toepassingen gebruikt, terwijl 92% van de gemeenten AI ziet als middel om efficiënter te werken. Toch worstelt 60% van de gemeenten nog met het bepalen van concrete toepassingen.

Om AI professioneel toe te passen, is een stapsgewijze benadering essentieel:

1. Definieer een goede use-case – Identificeer eerst de specifieke behoeften en uitdagingen binnen uw gemeente. Selecteer een probleem dat ertoe doet en gebruik bestaande methoden zoals Design Thinking. Denk aan toepassingen zoals het transcriberen van Wmo-keukentafelgesprekken of het automatiseren van administratieve taken.
2. Ontwikkel een duidelijk plan – Stel een gedetailleerd implementatieplan op met heldere tijdlijnen en verantwoordelijkheden. Zorg voor betrokkenheid van alle relevante stakeholders, waaronder beleidsmakers, technische experts en eindgebruikers.
3. Start met een pilotproject – Begin met een kleinschalige implementatie om risico’s te minimaliseren. Gemeente Hengelo experimenteerde bijvoorbeeld met AI voor Wmo-verslaglegging. Test de technologie in een gecontroleerde omgeving en pas aan op basis van feedback.
4. Creëer een AI-gemeenschap – Richt een ‘reisbureau’ in waar medewerkers samen met AI-specialisten hun ‘AI-reis’ kunnen uitstippelen. Organiseer trainingen en faciliteer kennisdeling tussen collega’s.
5. Evalueer regelmatig – Monitor continu de prestaties van uw AI-systemen. Gemeente Breda voert impactmetingen uit vanaf dag één: hoeveel tijd besparen medewerkers, hoeveel taken worden efficiënter uitgevoerd, en wat is de tevredenheid onder gebruikers?
6. Zorg voor compliance – Werk samen met privacy- en security-experts. Laat elke twee weken een security- en privacy officer toetsen of de toepassing voldoet aan de regels, zoals de AI Act.

Vergeet niet: AI moet niet als doel worden gezien, maar als middel om organisatiedoelen te ondersteunen. Zoals Gemeente Amersfoort benadrukt: “Het is belangrijk om de gemeentelijke opgaven en bedrijfsdoelstellingen in kaart te brengen en dit als vertrekpunt te nemen”.

Voorbeelden van AI in gemeentelijke praktijk

Nederlandse gemeenten experimenteren volop met AI-toepassingen in diverse domeinen. Uit onderzoek blijkt dat momenteel driekwart van de gemeenten artificiële intelligentie gebruikt, waarmee ze tot de ‘grootgebruikers’ behoren.

Chatbots en virtuele assistenten staan aan de frontlinie van AI-innovatie. Gemeente Goes werkt met chatbot Guus voor de beantwoording van inwonervragen, terwijl meerdere gemeenten gebruik maken van de virtuele assistent GEM. Deze assistenten verwerken maandelijks tussen de 5.000 en 6.000 gesprekken, waardoor medewerkers meer tijd hebben voor complexere vragen. In sommige gevallen worden zelfs 95% van alle online gesprekken door chatbots afgehandeld.

Administratieve ondersteuning vormt een tweede belangrijk toepassingsgebied. Zo gebruiken gemeenten AI voor:

• Het schrijven van voorstellen, brieven of toespraken (44%)
• Het samenvatten van beleidsstukken (33%)
• Het anonimiseren van documenten (20%)

In het sociaal domein maakt de gemeente Huizen AI-tools om werkzoekenden te matchen aan werk of dagbesteding op basis van interesses en talenten. Gemeente Groningen zet algoritmes in voor vroegsignalering van schuldenproblematiek.

Beleidsondersteuning wint eveneens terrein, waarbij 44% van de gemeenten AI inzet voor het analyseren van grote hoeveelheden informatie. Het Wmo-voorspelmodel gebruikt bijvoorbeeld algoritmes om te voorspellen hoeveel mensen de komende vijf jaar gebruik zullen maken van Wmo-voorzieningen.

Daarnaast is informatievoorziening een groeiend toepassingsgebied. De gemeente Emmen en negen andere gemeenten gebruiken een AI-systeem genaamd Maat om raadsinformatie toegankelijker te maken. Dit systeem doorzoekt razendsnel grote hoeveelheden documenten, legt verbanden en genereert samenvattingen.

Hoewel gemeenten enthousiast zijn, waarschuwen de VNG en gemeente Breda dat de output altijd gecontroleerd moet worden. AI mag bovendien niet worden ingezet voor het nemen van beslissingen, zoals het beoordelen of iemand een vergunning krijgt. Ook mogen geen (gevoelige) persoonsgegevens worden gedeeld, aangezien AI kan “hallucineren” en met volledige zekerheid foutieve antwoorden kan geven.

Voldoen aan regelgeving en ethische richtlijnen

Met de inwerkingtreding van de Europese AI-verordening (AI Act) sinds augustus 2024 zijn er nieuwe verplichtingen voor gemeenten die AI toepassen. Deze wet vormt een kader voor verantwoorde AI-inzet en heeft verstrekkende gevolgen voor uw organisatie.

De AI Act deelt systemen in op basis van risico’s:

• Verboden AI-systemen: zoals social scoring of ongerichte gezichtsherkenning in openbare ruimtes
• Hoogrisico AI-systemen: waaronder systemen voor beoordeling van sociale zekerheid
• Systemen met beperkt risico: hiervoor gelden vooral transparantieverplichtingen
• Systemen met minimaal risico: onderworpen aan minimale eisen

Sinds 2 februari 2025 geldt al de verplichting om AI-geletterdheid te bevorderen. Dit betekent dat medewerkers die met AI werken voldoende kennis moeten hebben over zowel de technische werking als de ethische aspecten. De VNG adviseert gemeenten hiervoor een AI Compliance Officer (AICO) aan te stellen.

Voor hoogrisico AI-systemen gaan vanaf 2 augustus 2026 strenge eisen gelden. Gemeenten moeten dan verplicht een grondrechteneffectbeoordeling uitvoeren en hun systemen registreren in de Europese database. Bovendien moet u zorgen voor menselijk toezicht, adequate logging, databeveiliging en technische documentatie.

Daarnaast is een robuuste governance-structuur essentieel. Leg duidelijk vast wie verantwoordelijk is voor AI-beslissingen. Transparantie staat hierbij centraal – u moet kunnen uitleggen waarom en hoe de technologie bepaalde uitkomsten genereert.

Het ethische aspect verdient bijzondere aandacht. Voorkom bias en discriminatie door trainingsdata zorgvuldig te analyseren. Zorg voor robuuste beveiliging tegen datalekken en implementeer het principe van minimale gegevensverwerking.

De VNG pleit voor samenwerking tussen gemeenten om gezamenlijk grip te houden op AI-ontwikkeling. Door collectieve inkoop, gedeelde kennis en centrale richtlijnen kunt u niet alleen voldoen aan de wettelijke verplichtingen, maar ook bijdragen aan een verantwoorde AI-toepassing binnen uw gemeente.

Het voldoen aan deze regelgeving vraagt om een iteratief proces. Begin tijdig met het in kaart brengen van uw AI-systemen en investeer in kennisopbouw om volledig compliant te zijn vóór de deadline van augustus 2026.

Conclusie: AI als bondgenoot van gemeentelijk bestuur

AI-technologie heeft ongetwijfeld een blijvende impact op het gemeentelijk landschap. Desondanks vraagt verantwoorde implementatie om een doordachte strategie en gedegen voorbereiding. Gemeenten die vandaag beginnen met het verkennen van AI-mogelijkheden, bouwen immers aan de dienstverlening van morgen.

De voorbeelden tonen duidelijk dat AI nu al concrete waarde levert voor Nederlandse gemeenten. Van chatbots die duizenden inwonervragen afhandelen tot slimme algoritmes die werkzoekenden matchen aan passende banen – AI bewijst zich als effectieve ondersteuning voor gemeentelijke professionals. Hierdoor ontstaat meer ruimte voor persoonlijk contact bij complexere vraagstukken.

Een belangrijk aandachtspunt blijft echter de nieuwe Europese AI-regelgeving. Gemeenten hebben tot augustus 2026 om volledig compliant te worden, dus wacht niet te lang met voorbereidingen. Stel een AI Compliance Officer aan, categoriseer uw systemen volgens risiconiveaus en zorg voor adequate documentatie. Bovenal, vergeet niet uw medewerkers op te leiden in AI-geletterdheid, zoals sinds februari 2025 verplicht is.

Ethische overwegingen verdienen eveneens uw volle aandacht. Zorg voor transparantie, voorkom bias en discriminatie, en houd altijd menselijk toezicht op AI-systemen. Omdat AI kan “hallucineren”, blijft menselijke controle essentieel.

Tot slot, beschouw AI nooit als doel op zich maar als middel om gemeentelijke dienstverlening te verbeteren. De meest succesvolle implementaties beginnen bij een concrete uitdaging, niet bij de technologie zelf. Samenwerking tussen gemeenten, zoals bepleit door de VNG, zorgt bovendien voor kennisdeling en een sterkere positie tegenover leveranciers.

Gemeenten die nu investeren in verantwoorde AI-implementatie, leggen het fundament voor efficiëntere werkprocessen én betere dienstverlening aan inwoners. Uiteindelijk draait het niet om de vraag óf u AI gaat toepassen, maar hóe u deze technologie inzet om uw gemeentelijke doelstellingen te realiseren.